Cinas

Edebî Sanatlar 

Lafızla (sözle) İlgili  Söz Sanatı

Cinas (Sesteşlik)

Hem yazılışları hem söylenişleri bir, anlamlan farklı iki sözcüğü bir arada kullanmaya cinas denir.

Cinaslı sözcükler genellikle mısra sonlarında kullanılır.

Cinasın en yaygın iki biçimi şudur:

a)    Tam Cinas:

Söyleniş ve yazılışları bir, anlamları farklı iki sözcükle yapılan cinastır.

“Benim için her bir sözün kıymetlidir inciden

Gözyaşların akıtma gel, odur gönlüm inciden”

dizelerindeki “inci” sözcüklerinde tam cinas vardır. Birinci “inci” sözcüğü “istiridye gibi bazı kabuklu deniz hayvanlarının içerisinde oluşan, değerli, küçük, sert, sedef renginde süs tanesi” anlamında bir isimdir. İkinci “inciden” sözcüğü ise “herhangi bir davranışı yüzünden üzüntü duymak, gücenmek, kırılmak” anlamında bir fiildir. Anlamları farklı, yazılış ve söylenişleri aynı olan bu sözcükler yazım bakımından birbirinin aynı olduğu için, oluşan bu cinasa “tam cinas’ denir.

Bir güzel şuha dedim iki gözün sürmelidir

Dedi vallahi seni Hind’e kadar sürmelidir

Sürmelidir gözünde sürme var

sürgün etmelidir

Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya

Ben yarimden ayrılmam götürseler asmaya.

Kalem böyle çalınmıştır yazıma,

Yazım kışıma uymaz, kışım yazıma.

b)    Yarım (Ayrık) Cinas:

Cinaslı sözlerden biri, İki ayrı sözcük halinde İse yarım cinas oluşur.

“Gayet çoktur değil, benim varam az

Bana yardan gayri cerrah varamaz”

dizelerinde böyle bir kullanım söz konusudur, “yaram az” ve “yaramaz” sözleri arasında cinas yapılmıştır. Birincisi iki ayrı sözcükten, ikincisi ise bir sözcükten oluşmuştur. Sonuçta birinci mısrada cinası oluşturan sözcükler ayrı yazılsa da ortada yazımca bir benzerlik söz konusudur. İşte bu ayrık cinastır.

Ah kim ömrüm cihan mülkünde cânansız geçer

Ben cihan mülkün niderem çünkü cân ansa geçer

(Ahmet Paşa)

*

CİNAS 
Yazılışları ve söylenişleri bir, anlamları ayrı iki sözü bir arada kullanma sanatıdır.

Örnekler:

"Eyleme vaktini zayi; deme kış yaz, oku yaz"

I. "yaz" isim, II. si "yazmak" fiilinin emir biçimidir.

"Bülbül eder güle naz

Gül eder bülbüle naz

Bugün bir şehre vardım

Ağlayan çok gülen az"

"Güle naz" ile "gülen az" sözcükleri cinas oluşturacak biçimde kullanılmıştır.

"Bizimle saltanat lafın idermiş ol Karamani,

Hûda fırsat verirse ger kara yire karam anı."

(Fatih Sultan Mehmet'in Karaman Bey'i için söylediği söz)

*

CİNAS SANTININ ÖZELLİKLERİ, CİNAS TÜRLERİ VE ÖRNEKLERİ

 Sözcük anlamı : Münasebet, benzeyiş, farklı anlamla yorumlanabilen söz.

Terim anlamı : Yazılış şekilleri ve söylenişleri (telâffuzları) aynı, ama anlamları farklı olan iki sözcüğü bir arada kullanmaktır.

Cinas sanatı yedi ayrı şekilde yapılır.

Cinas-ı Tam (Tam Cinas)

Yazılış ve söylenişleri aynı, anlamları ayrı iki sözcük ile yapılan cinas.

Örnek :

Kısmetindir gezdiren yir yir seni

Göğe çıksan âkıbet yir yir seni

                                       İbn-i Kemâl

(Seni yer yer gezdiren kısmetindir. Göğe çıksan, sonunda toprak seni içine alır.)

Birinci mısradaki "yir yir" taraf taraf, ikinci mısradaki "yir yir" ise 'yer'; yani 'toprak seni yer, içine alır, ölür toprağın altına girersin' demektir.

Cinas-ı Mürekkep

Cinaslı sözlerden birinin iki ayrı sözcük hâlinde yazılmasıdır.

Örnek :

Varı yok yoğu var eden ol durur

Dünyede her olanı ol oldurur

                               Süleyman Çelebi

(Varı yok, yoğu var eden odur. Dünyada her olanı o oldurur.)

İkinci mısradaki "oldurur" sözcüğü, birinci mısrada "ol durur" şeklinde ayrı iki sözcük olarak yazılmıştır.

Cinas-ı Muharref

Arap harfleriyle yazılışları aynı, söylenişleri, telâffuzları farklı olan sözcüklerle yapılan cinas.

Örnek :

Şehrin içinde şöhreti artar cemâlinin

Evsâf-ı verd-i ârızı vird-i zebân olur

                                               Nef'î

(Şehrin içinde güzelliğinin şöhreti artar. Yanağının gülünün vasıfları dillerde dolaşır durur, sürekli tekrarlanır.)

"Verd" ile "vird" sözcüklerinin Arap harfleriyle yazılışı aynı, ancak harekeleri yani okunuşları ve anlamları farklıdır.

Cinas-ı Nakıs

Cinaslı sözcüklerden birinde fazladan bir harf bulunan cinas.

Örnek :

Bize ey bâd bâdî-i perîşânî olursan da

Dokun gâhî o zülf-i târümâra her çi bâd-â-bâd

                                               Sünbülzâde Vehbî

(Ey rüzgâr bize perişanlık sebebi olursan da bazen ne olursa olsun o dağınık saça dokun.)

Burada cinas "bâd" ile "bâdî" arasında yapılmıştır; "bâdî" sözcüğündeki 'î' sesi fazladır.

Cinâs-ı Lâhık

Birbiriyle cinas yapılan sözcüklerde bir harfin farklı olduğu cinas.

Örnek :

Cefâ gördük o nahl-i nâz-perverden vefâ derken

Bizimle âkıbet bîgâne çıktı âşinâ derken

                                                       Nâbî

(Biz vefa derken, o nazlı, fidan boylu sevgiliden cefa gördük. Biz onu kendimize dost bilirken, sonunda bize yabancı çıktı.)

"Vefa" ile "cefa" sözcükleri arasında cinas vardır ve ilk harfleri farklıdır.

Cinas-ı Mükerrer

Birbiriyle cinas yapılan sözcüklerden birinin, öteki sözcüğün son hecesiyle ses ve yazılış yönünden aynı olmasıdır.

Örnek :

Ne izz ü câh u neseble ne kesb-i mâl iledir

Fakat tefâhuru ehl-i dilin kemâl iledir

                                               Seyyid Vehbî

(Gönül adamlarının, kalenderlerin övünmesi, ne ululuk ve güçlülükle, ne makamla, ne soy sopla, ne de mal sahihi olmakladır. Onların övünmesi ancak olgunluk iledir.)

Birinci mısradaki "mâl" sözcüğü, ikinci mısradaki "kemâl" sözcüğünün son hecesiyle aynı yazılış ve söyleyiştedir.

http://www.diledebiyat.net/edebi-sanatlar/soeze-dayali-edebi-sanatlar/cinas-sanati
*

ÖRNEKLERLE CİNAS ÇEŞİTLERİ

Cinas; şekil ve söyleniş bakımından aynı (sesdeş) anlamları farklı iki kelimeyi şiirde bir araya getirmek veya kafiye olarak kullanmaktır.

Cinas edebiyatçılarımız tarafından neredeyse tek harfe kadar indirgeyerek çeşitlere ayrılmıştır.

Cinas önce iki gruba ayrılır:

1- Tam cinas

2- Yarı cinas

1- Tam cinas: kelimelerin her yönüyle birbirine uygun olması sonucu meydana gelen cinastır.

A-harflerin uygunluğu,

B- harflerin sıralarının uygunluğu,

C- harf sayılarının uygunluğu,

D- harflerin okunuşlarının uygunluğu ( hala ve hâlâ tam cinas olamaz)

“Onsuz da geçer günler, vuslat yakındır” derdim

Sonsuzda hapsedildim bitmedi arttı derdim.

Beyitteki DERDİM sözcüğü tam cinastır. Zira birisinde demek fiili varken diğerinin aslı dert sözcüğüdür.

Tam cinas basit ve mürekkep olmak üzere ikiye ayrılır.

1- Basit cinas; tek kelime ile yapılan cinastır.

“Ferim sensin” demiştim düzen kurdum kuralı

Neferim sensin bil ki budur aşkın kuralı.

Beyitteki “kuralı” basit cinasa örnektir. Birisi kurmak fiilinin türemişi diğer kural kaide anlamındadır.

Bir kelimenin değişik anlamları ile yapılan cinasa basit cinas diyoruz.

2- Mürekkep cinas; cinaslı kelimelerden birisi iki kelime veya fazlasından oluşmuşsa bu cinaslar mürekkep cinas adını alır.

Bulutlardan süzülen ya yağmurdum ya kardım

Bereket versin diye Yaratana yakardım.

“Ya kardım, ve yakardım” mürekkep cinastır.

Mürekkep cinas kelimelerin imlasına göre üçe ayrılır:

a) müteşabih cinas

b) mefruk cinas

b) merfû cinas

MÜTEŞEBBİH CİNAS:

Yazılışı ve okunuşu aynı olan kelimelerden meydana gelen cinas çeşididir. Bu çeşitlendirme arap harfleriyle yazıldığında belirir. Sadece bilgi olsun diye verdim.

MEFRUK CİNAS:

İmlası farklı okunuşu aynı olan kelimelerden meydana gelen cinas türüdür.

Sal artık coşkun suya hırs ve kin sandalını

Al yeni baştan yeşert kırmaz insan dalını.

Aynı örnekte gördüğümüz gibi okurken vurgu güzel yapılmazsa fark anlaşılmayabilir, ancak yazılışları farklıdır.

MEFRU CİNAS: bir adı da yamalı cinastır. Cinaslı kelimelerden birisi bir başka kelimenin eklenmesiyle meydana gelir.

Neden değer vermedim olmalıydı baş tacım

Hançer gibi saplandı içimde büyür acım

Kendi olmasa bile gölgesine muhtacım

İstemeden acaba defterini mi dürdüm?

“ büyür acım ve muhtacım” acım sözcüğüne eklenen “muht”eki ile ikincisinde “muhtacım” cinas meydana gelmiştir.

TAM CİNAS: kelimelerin anlam yönünden kullanışlarına göre ikiye ayrılır.

1- MÜMASİL CİNAS 2- MÜSTEVFA CİNAS

1- MÜMASİL CİNAS:cinaslı kelimelerin anlam yönünden aynı kelime çeşidinden olmalarıdır. Birisi isimse diğeri de isim, birisi fiilse diğeri de fiil olmalıdır.

Sen ey! Kara karanın üzgün ve bahtsız kızı

Olanaksız kurtulmak istersen bağır, bağır.

Çamurlarda sürünür kaderinin yıldızı

Sesini duyar mı ki göklerden umut çağır.

Dörtlükteki 1.si bir renk adıdır,2. si toprak anlamında karadır. Aynı örnek fiillerle de verilebilir.

2- MÜSTEVFA CİNAS: söz konusu kelimelerin birisi isimken diğeri fiildir bu çeşitte.

Doğan güneşim sendin yüreğimden kanadım

Boğan sensizlikteyim kırık kolum kanadım.

1. kanadım; kanamaktan türemiştir. 2. kanadım; kanat isminden türemiştir.

3- 3-YARI CİNAS: tam cinasta olduğu gibi dört yönden de uygunluk yaksa yarı cinas meydana gelir.( . A- harflerin uygunluğu, B- harflerin sıralarının uygunluğu, C- harf sayılarının uygunluğu, D- harflerin okunuşlarının uygunluğu) tam cinasta bu dört unsurun varlığı aranırken yarı cinasta herhangi birisinin yokluğu aranır.

Yarı cinası önce dörde ayırırız.

A-LAHİK CİNAS: kelimelerde sadece bir harfin uyumsuzluğu sonucu kabul edilen cinas çeşididir.

Fırtına mı yakmıştı, gözünden hüzün damlar

Sırtına mı yüklenmiş buluttan düşen gamlar?

Beyitteki fırtına ve sırtına lahik cinası meydana getirir.

B-NOKSAN CİNAS: cinas yapılan kelimelerde harflerin sayıları bakımından uyumsuzluk varsa noksan cinas meydana gelir. Bu uyumsuzlukta üç ihtimal vardır:

a) Mutarraf cinas: cinaslı kelimelerden birisinin başında fazla bir harf vardır.

Sesin duyulmasa da el sallarsın uzaktan

Kesin kahroldum artık kurtulamam tuzaktan.

“Tuzaktan” ve “uzaktan” da olduğu gibi.

b)Müşevveş cinas:fazla harf kelimenin ortasında ise bu cinas türü meydana gelir.

İlcâ-yı fart-ı fâka ile ettim iltica….İsmail Safa

İlcâ;mecbur etme, iltica; sığınma

c)Müzeyyel cinas: kelimelerin birisinin sonunda fazla harf vardır. Tabi ki bu cinas kafiye olarak kullanılmaz, cümle arasında veya sadece nesirde kullanılır.

C- MUHARREF CİNAS: eski harflerle aynı şekilde yazılan ama okunuşu uymayan cinas türüdür. Bu zamanımızda gerekli değildir.

D- HAT CİNASI: eski harflerin noktalı veya noktasız benzerleriyle yapılan cinastır. Bu cinas türü de zamanımıza uygun değildir sadece bilgi olsun diye açıkladım.

E- MÜKERRER CİNAS:bir kelimenin son hecelerini taşıyan başka bir kelimeyi ona cinas olacak şekilde kullanmaktır.

Harabe hayallerden heyhat kıvrandım, yandım

Hakikati görmedim şimdi utandım, yandım.

kıvrandım, yandım ve utandım, yandım.

İlham büyüsüne kapıldım kandım

Sevgiyi unuttum hep onu andım

Vuslat ateşiyle yandıkça yandım

Umuda yön veren mihmandım sandım

Cinas edebi bir terimdir. Kafiye ile karıştırmamak gerekir. Nesirde de, cümle arasında da kullanılabilir. Ancak kafiye içinde cinas aranılabilir.

NOT: Şiir örnekleri bana aittir.

Afet Kırat

http://www.edebiyatdefteri.com/yazioku.asp?id=44557

*

Antanaklaz (Antanaclase, Çift kapsamlı tekrar, Cinas)

Sesteş sözcüklerin hem ses hem de anlam açısından kullanılmasına dayanan ve birden çok anlamı olan tekrar yanacıdır.

“hep söylen’dim, hep söylendim, hep söylen?” (yaban atlarını kışkırtan dionysos, 220)

Birden çok yanaç ve sözcük oyununa (apocope, dyade, homonyme,) elverişli bu dizede geçen söylen’dim ve söylendim’i antanaklaz açısından değerlendirirsek ikili bir anlamla “efsane” ve “söylenmek” anlamlarına geldiği görülüyor.

"bilirsin, kalp gözüne ayn’a gerek…" (anı-sonnet, 263)

Dizesinde geçen "ayn'a" sözcüğü, yine ikili bir anlama sahiptir. "Kalp gözüne ayna gerek" anlamına geldiği gibi, "kalp gözüne ayn (Arapçada göz) gerek" anlamına da gelebilir.

Abdulhalim AYDIN, HİLMİ YAVUZ’UN ŞİİRİNDE SÖZ SANATLARI, SÖZCÜK OYUNLARI VE ŞİİRSEL FİGÜRLER (YANAÇLAR)

Test

1. Kalem böyle çalınmıştır yazıma

Yazım kışa uymaz, kışım yazıma.

Bu iki dizedeki söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) benzetme (teşbih)

B) cinas

C) kişileştirme (teşhis)

D) abartma (mübalağa)

E) istiare

*
2.Kısmetindir gezdiren yer yer seni

Arşa çıksan akıbet yer yer seni

Bu iki dizedeki söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Mecaz

B) Cinas

C) Kinaye

D) İstiare

E) Hüsn-i Talil

*

3.Nedir can kim anı sen nazenin canane vermezler

 Sana âşık olanlar yoluna cana ne vermezler

Bu dizelerde olduğu gibi, söylenişleri bir, anlamları ayrı iki sözü bir arada bulundurma sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Cinas 

B) Hüsn-i talil 

C) Teşhis 

D) Tevriye

E) İntak

*
4.Aşağıdaki beyitlerin hangisinde "cinas" vardır?

A) Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde,

Sen nerdesin ey sevgili, yaz günleri nerde.

B) Kısmetindir gezdiren yer yer seni

Arşa çıksan akibet yer yer seni.

C) Akşam lekesiz, sâf, iyi bir güz gibi akşam;

Ta karşı bayırlarda tutuşmuş iki üç çam.

D) Gözlerin mahmur olurmuş her zaman

Pek yamansın, pek yamansın, pek yaman.

E) Görmeden mecnunların sahradaki cem'iyyetin

Sevdiğim meşk-i nigâh eylersin ahularla sen

*

5.Endam güzel yüz güzel

Huyun yüzde yüz güzel

Başkasını seversen

Beni kesip yüz güzel

Deniz sevda gibidir.

Kıyılarda yüz güzel

Yukarıdaki dizelerde aşağıdaki açıklamalardan hangisine uygun bir söz sanatı vardır?

A) İki anlamı olan bir kelimeyi uzak anlamını kastederek kullanma

B) Bir unsuru kendi adının dışında başka bir adla anma

C) Bir sözü aynı yerde hem gerçek hem de mecaz anlamıyla kullanma

D) Bir olayın, durumun gerçek sebebi çok iyi bilindiği halde onu başka sebepten oluyormuş gibi gösterme

E) Ses bakımından aynı anlam bakımından farklı kelimeleri bir arada kullanma

 *
6.Hey oynayan yavrular

Ağaca kuş yavrular

Ellerin derdi biter

Benim derdim yavrular

Yukarıdaki dörtlükte görülen söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Telmih       

B) Cinas       

C) Tekrir

D) Tezat           

E) Tevriye

*

7. Mezarına birlikte girecek şeyi kazan

   Patiska kefen, çürük teneşir, isli kazan

Bu dizelerde aşağıdaki söz sanatlarından hangisine örnek gösterilebilir?

A)  Mecaz-ı Mürsel                    

B)   Kişileştirme

C)  Cinas                                  

D)   Mübalağa

E)  Leffü Neşr

*

8.    Uğrarız sadmesine her gelenin

Bu da bir sadmesi yine bir hergelenin

Yukarıdaki beyitte yazılışları aynı, anlamları farklı olan sözcükler dize sonunda kullanılmıştır.

Bu şekilde oluşan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tevriye                     

B) Cinas                      

C) Tekrir

D) Aliterasyon      

E) Asonans

*

Cevap anahtarı: 1.B, 2.B,3.A,4.B, 5.E, 6.B, 7.C, 8.B,

==============

Kaynaklar:
http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuranda-edebi-sanatlar

http://www.renklinot.com/kultursanat/cinas-sanati-ve-ozellikleri.html

http://edebiyatforum.com/index.php/component/jootags/cinas%20%C3%B6rnekleri.html

http://www.diledebiyat.net/edebi-sanatlar/soeze-dayali-edebi-sanatlar/cinas-sanati

http://www.edebiyatogretmeni.org/cinas/

http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/cinas-sesteslik-sanati


Ek Okuma 


 CİNAS: 

Yazılış ve söylenişi benzer, mânâsı ayrı iki kelimeyi bir araya getirme sanatına "cinas", bunu yapmaya da "tecnîs" denir. Diğer bir ifadeyle mânâları ayrı olan iki kelimenin, telâffuz ve yazılışlarında birbirine benzemesidir.
"Kıyamet koptuğu gün suçlular dünyada çok kısa bir vakitten fazla kalmadıklarına yemin ederler. " (Rûm, 30/55) Ayetteki ilk “essaatü” kelimesi kıyâmet, ikinci “essaatü” ise belirli kısa bir zaman dilimi manasınadır.

Yusuf BAYRAM – Sabri ÇAP

http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuranda-edebi-sanatlar