Akrostiş

Edebî Sanatlar 

Lafızla (sözle) İlgili  Söz Sanatı

Akrostiş

Her mısraın ilk harfi yukarıdan aşağıya doğru okununca bir ismin çıkacağı şekilde yazılmış şiire “akrostiş” denir.

Yazması oldukça zor bir şiir türüdür ve şiirlerde çok sık karşılaşamayacağımız bir edebi sanattır. Çünkü her dizenin başındaki harfin / dolayısıyla kelimenin sınırlı oluşu, şiir yazmayı zorlaştırmaktadır.

Divan edebiyatında akrostişe muvaşşah ya da istihrac denir. Eski Yunan ve Latin edebiyatında akrostiş “üç dize” anlamına gelir.

Akrostiş şiir yazmanın en pratik yolu, önce şiirin konusuna uygun kavram haritası çıkarmaktır. Örneğin konusu aşk olan bir akrostiş şiiri yazmadan önce, hangi çerçevede bu konuyu işleyeceğinize bağlı olarak değişecek olan belli kavramları listelemeniz gerekecektir. Daha sonra bu kavramların alt kavramlarını belirlemek gelir. Son adım ise, bu kavramlar arasından, mantıklı bir birliktelik yaratmaktır. Yani birbirini takip ettiğinde anlamlı bir bütün ortaya çıkaracak kavramlar, dizelerin başına akrostiş kuralına göre getirilmelidir.

Başka bir tanım:

Akrostiş şiir: Mısraların ilk harfinin yukarıdan aşağıya doğru okunmasıyla ortaya çıkan anlamlı kelimelere akrostiş denir. Bu şiirlerde sıkça kullanılan ve şiirlere ayrı bir hava katan şiir ya da manzume biçimidir. Genelde aşk anlatılacağı zaman kullanılan akrostiş, istediğiniz diğer alanlarda sırıtmayacak şekilde kullanılabilir.

Akrostiş Sanatına Örnekler:

Ard ardadır dizeler

Kelimeler, heceler

Rastgele değil ama

Oluştursun bir mana

Sırala,ör ve doku

Tertiple düzen gerek

İlk harflerini oku

Şimdi birleştirerek.

Hızır AKTAŞ

Var olan bir sen, bir ben, bir de bu bahar

Elden ne gelir ki ? Güzelsin, gençliğin var.

Dünyada aşkımız ölüm gibi mukaddes.

İnan ki bir daha geri gelmez bu günler,

Âlemde bu andır bize dost esen rüzgâr.

Cahit Sıtkı Tarancı

Bu şiirin mısralarının ilk harfleri yukarıdan aşağı okununca “VEDİA” ismi çıkar.

Adalettir dünyada
Doğruluğun teminatı
Adaletle sağlanır
Lazım olan güvenlik
Evlere huzur dolar
Tamam olur esenlik…

Adalet nedir bilir misin?
Devletin temeli eşitlik bunu bilmez misin?
Adaletsiz yer nasıl olur?
Lehim olmamış iki demir gibi olur.
Ey insanlık!İnsanın biri yukarıda iken diğeri aşağıda mı?
Tek eşitlik parada soyda mı?

Adalet en büyük nimettir
Dünyada en büyük devlettir
Allah’ın emridir hem de,
Lazım olur insana
En zorda olduğu anda
Terkedilmez hedeftir…

Yukarıdaki şiirde dizelerin baş harfleri okunduğunda “adalet adalet adalet” sözcükleri ortaya çıkar.

BUKET

Bin bir çiçekten demet,

Uçan polenden gök kelebek

Kalbe doğan bir şölen gibi,

Eğer “Sen kimsin?” dersen hala,

Tabii ki Buket, B-U-K-E-T

*

Akrostiş, (Acrostiche, Uclama):

Bir üslup yanacı olan akrostiş, her dizenin ilk sesi, yukarıdan aşağıya doğru okununca bir sözcük oluşacak şekilde düzenlenmesiyle elde edilen koşuktur. 

Akrostişin farklı biçimleri vardır. 

İç seslerle kurulduğu gibi son seslerle de akrostiş yapılır. Aşağıdaki parçada iç seslerin bir araya gelişiyle elde edilmiş iç uclama (mésostiche) biçimine örnekleme yapılmış.

“her yerde elif var…”

“her yerde nun var…”

“her yerdesin var”                                (ins, 391)

Dizelerde görülen “elif ( آ), nun (ن) ve sin (س)” sözcükleri “ins” sözcüğünün Arapça yazılışını sağlayan sesler verilerek başlık yazımı üç dörtlükte ve iç uclamayla verilmiş. Ayrıca bir sözcük oyunuyla "yerdesin" formu ikili bir görevi yerine getirir.
Abdülhalim Aydın, 
Hilmi Yavuz'un Şiirinde Söz Sanatları, Sözcük Oyunları ve Şiirsel Figürler (Yanaçlar)

*

Muvaşşah

Muvaşşahın günümüzde akrostiş şeklinde ifade edilmesinden dolayı sadece mısra başlarındaki harflerden isim çıkarma sanatı olarak algılandığı malumdur. Halbuki divan şiirindeki muvaşşah örneklerinde sadece mısraların ilk harflerinden değil mısranın ortasında ve sonunda  yer alan harflerden de faydalanılmıştır. Şairlerimizin, muvaşşah yoluyla unvan, duâ ifadesi hatta bazen bir mısra veya beyit meydana getirdikleri gibi bu hüneri tarih düşürmede de kullandıkları görülmektedir. Bu bakımdan muvaşşahların farklı muhtevalara sahip olduğunu ifade etmeliyiz

Divan Şiirinde Muvaşşah

Arapça “vişah” (وشح) kökünden gelen muvaşşah kelimesi lügatlerde; “süslenmiş, süslü, müzeyyen giyinip kuşanmış, tevşih ve tezyîn edilmiş orijinal renginden farklı bir renkle ya da çizgili desenle nitelenen veya nakşedilmiş atkı veyahut süslü giyim eşyası, boyun bağı ve meftûl veya gaytan asmak ve tezyin eylemek tevşîh edilmiş, takıp takıştırmak suretiyle zinetlendirmek ” gibi anlamları ile verilmektedir.

Edebiyat terimi olarak ise “bir manzumeyi oluşturan mısraların veya beyitlerin baş tarafına, ortasına veya sonuna yerleştirilen harf, hece veya kelimeler marifetiyle gizli bir isim veya ifade oluşturmak”tır.

Muvaşşahın bir diğer ismi de istihrâctır. Sözlük anlamı itibarıyla “anlam, netice çıkarma” demek olan istihrâc, terim olarak; şiirde mısra başlarındaki harflerin birleştirilmesi ile bir kelimenin, bir özel ismin ortaya çıkması anlamına gelmektedir.

Batı edebiyatlarında acrostiche, akrostichon, akrostic gibi kelimelerle karşılanan muvaşşah, Batı tesirindeki Türk edebiyatıyla birlikte akrostiş olarak dilimize girmiştir.

Muvaşşaha göre daha dar bir anlam içeren akrostiş, manzumelerin mısralarının baş taraflarında gizlenen ifadeleri karşılayacak şekilde kullanılmaktadır. Buna karşılık divan şiirindeki muvaşşah örneklerinde, sadece mısraların ilk harflerinden değil mısranın ortasında veya sonunda yer alan harflerden de bir ifade veya isim gizleme yoluna gidilmiştir. Bu uygulama Batı edebiyatlarında farklı bir şekilde isimlendirilmiştir. Akrostiş mısranın ortasında olursa mezoştiş, sonunda yapıldığında ise telestiş adını almaktadır. Kısacası muvaşşahı, Batı edebiyatlarında akrostiş, mezoştiş ve telestiş gibi farklı isimlerle ifade edilen uygulamaların genel adı olarak nitelendirmek mümkündür.

Tespit ettiğimiz muvaşşahlar; nazım şekilleri, beyit sayıları, mısra başı, ortası veya sonunda uygulanması bakımından farklı şekil öze Akrostiş şeklindeki muvaşşahların dikkat çeken özelliklerinden biri de kendi içinde farklı uygulamalarının olmasıdır. Bu tür muvaşşahlarda şairlerin, bazen beytin her iki mısrasında bazen de sadece ilk mısralarda akrostiş yaptığı gözlemlenmiştir.

Divan şiirinde sanatkârâne söyleyişin en önemli yöntemlerinden biri de muvaşşahtır.

Muvaşşah, günümüzde yanlış bir isimlendirme ile akrostiş olarak nitelendirilmektedir. Akrostiş, genellikle mısra başlarına yerleştirilen harf, hece veya kelimeler aracılığıyla bir isim veya ifade oluşturma sanatıdır. Ancak bu uygulamanın mısra ortalarında (mezoştiş) ve sonlarında (telestiş) yapıldığı da görülmektedir.

Divan şiirinde muvaşşah, bu üç farklı uygulamayı da kapsayacak şekilde örneklerine rastlanan bir sanattır. Bu yüzdendir ki muvaşşahtan bahsederken sadece akrostiş tabirinin kullanılmasının doğru olmadığı kanaatindeyiz. Konuyla ilgili özellikle belagat kitaplarında muvaşşah teriminin yanında veya parantez içinde akrostiş kelimesinin kullanılmasının yanlış olduğunu düşünüyoruz. Akrostiş, sadece muvaşşahın en sık kullanılan yöntemlerinden biridir. Bu çerçevede nasıl ki bugün divan şiirindeki telmih, mecaz, hüsn-i ta’lîl, iham, tecâhül-i ârif… gibi sanatlardan bahsederken Batı dillerindeki karşılıklarını kullanmıyorsak –ki kullanılmaması gerektiği görüşündeyiz- muvaşşah için de aynı yolu tercih etmemiz gerektiğineinanıyoruz.

Kaynaklarda muvaşşah; edebî bir sanat olarak nitelendirilmemiş, çoğunlukla belagata dahil edilen hünerler arasında gösterilmiştir. Fakat şunu ifade etmeliyiz ki şair tarafından özellikle belirtilmemişse muvaşşahı tespit etmek kolay değildir. Muhtemelen bu yüzden olsa gerek diğer edebî sanatlar kadar itibar görmemiştir.

Hakan Yekbaş, Divan Şiirinin Sessiz ve Gizli Anlatımı: Muvahşah

http://www.turkishstudies.net/Makaleler/608713299_148Yekba%C5%9F%20Hakan_S-2649-2700.pdf 

Test

1.Bir şiirde dizelerin ilk harflerinde yukarıdan aşağıya doğru, anlamlı bir sözcük oluşturmasına dayanan söz sanatına ---- denir.

Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Seci           

B) Cinas           

C) Akrostiş

D) Tedric             

E) Akis

*

Cevap anahtarı: 1.C, 

================

Kaynaklar:

http://www.akrostissiirler.com/ile-ilgili-akrostis-siirler/akrostis-sanati-ve-ornekleri

http://www.cokbilgi.com/yazi/akrostis-sanati-siir-ornekleri/

http://www.edebiyatogretmeni.org/akrostis/