Yüklemlerine göre cümleler

YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER

Buna “yükleminin türüne göre” de denebilir. Çünkü cümleyi yüklemine göre incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.

  

1. Fiil (Eylem) Cümlesi

Yüklem durumunda bulunan söz, çekimlenmiş bir fiilse, cümle fiil cümlesidir.

“Salondaki konuşmacıyı dinledi.”

cümlesinde “dinledi” yüklemdir. Bu yüklem “dinlemek” fiilinin bilinen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluştuğundan, cümle, yüklemine göre fiil cümlesi olur.

“Kardeşim hasta oldu.”

“Bu işi bugün yapabilirim.”

“Geziye gitmekten vazgeçti.”

cümlelerindeki yüklemler de fiil olduğundan bu cümleler eylem cümlesidir.

Yapı bakımından cümleler

Cümleler, bildirdikleri yargı sayısına ve öğelerin yüklemle olan ilişkisine göre çeşitlere ayrılırlar.

Cümlede bir ya da birden fazla yargı vardır. Başka bir deyişle birden fazla cümle bir araya gelip bir cümleymiş gibi görünebilir.

• Bir ceylan gibi ürktü. Tek yargı
• Sevincinden ne yapacağını şaşırmıştı. İki yargı

Bu tür cümlelerde bazı öğeler ortak olduğu gibi öğelerin tamamı farklı da olabilir. Bu cümleler birbirlerine bazı bağlaçlar yardımıyla bağlanabildiği gibi anlam bakımından da bağlanabilirler.

• Saatine baktı ve otobüsü kaçırdığını anladı.

Cümleler yapı bakımından çeşitlere ayrılırken içlerindeki kelime sayısı değil yüklem, fiil veya yargı sayısı dikkate alınır.

Cümlelerin anlamsal özellikleri ve anlam ilişkileri

CÜMLE ANLAMI

Cümle, yargı bildiren sözcük ya da söz öbeğidir.

Bir sözün yargı bildirmesi, şahıs ve kip bildirecek biçimde çekimlenmesine bağlıdır. Bu özelliği gösteren tek bir sözcük cümle olabileceği gibi, birbirini tamamlayan birçok sözcük de cümle özelliği gösterebilir.

Bu açıdan,

"Çalışıyorum." sözcüğü,

"Çalışkanım." sözcüğü de cümledir.

"Yarınki sınava hazırlanıyorum." da cümledir.

Cümlelerin anlamsal özellikleri 

TANIMLAMA

Bir şeyin ne olduğunu anlatan cümleler tanım cümleleridir.

Tanım cümleleri, "Bu nedir?" sorusuna cevap verir.

"İsimlerin özelliğini belirten sözcüklere sıfat denir."

cümlesinde tanım yapılmıştır. Bu cümleye sorduğumuz, "Sıfat nedir?" sorusuna cevap alabiliyoruz: İsimlerin özelliğini belirten sözcüklerdir.

"Sıfatlar çekim eklerini almaz."

cümlesinde ise tanım yoktur. Çünkü bu cümleye "Sıfat nedir?" sorusun yönelttiğimizde cevap alamıyoruz.

Kelime grupları

                                                                          

Bir varlığı, bir kavramı, bir durumu veya bir eylemi karşılamak için belli kurallara göre oluşan kelime topluluğuna sözcük grubu denir.

Türkçede başlıca sözcük grupları şunlardır:

TAMLAMA GRUBU Anlamca ilgili sıfat, isim, zamir türünde sözcüklerin kurdukları söz öbeklerine tamlama adı verilir. Tamlamalar birer kelime grubudur. 1 - SIFAT TAMLAMASI GRUBU Bir sıfatın bir isimle oluşturduğu tamlamaya sıfat tamlaması denir. Tamlayan durumundaki sıfat tamlanan varlığın bir niteliğini, özelliğini belirtir ve ek almaz. Güzel yazı, büyük bir iş, çalışkan çocuk, beş kişi, kırmızı kalem, yeşil saha, vb. “Kuru ekmekleri ufalayarak pencereme koymuştum.” “Sabahleyin iki güvercin pencereme kondu. Minicik gagalarıyla ekmek kırıntılarını yemeye başladı.”  “Çamur deryası sokaklardan geçtik.” cümlesinde altı çizili bolüm sıfat grubudur. Birincisinde sıfat tamlamasındaki isme “-lı, -li” eki getirilerek yapılır. “Geniş bahçeli bir evi vardı.” cümlesinde alt çizili söz sıfat grubudur. Bir sıfat tamlamasında sıfatla ismin yerini değiştirip isme -ı, -i, -sı, -si” iyelik eki getirilerek sıfat grubu yapılır. “Bahçesi geniş bir evi vardı.” cümlesinde alt çizili söz sıfat grubudur. 2 - İSİM TAMLAMASI GRUBU Bir ismin başka bir isimle oluşturduğu gruba isim tamlaması denir. Bir isim başka bir isimle araya bir ek alarak ya da ek almadan tamlama oluşturur. Tamlamada birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük tamlanandır. İsim tamlamaları dört türlüdür: Zamirli tamlamalar belirtili isim tamlamasıdır. Ben-im             palto-m Sen-in              palto-n O-nun              palto-su Biz-im              palto-muz Siz-in               palto-nuz   Onlar-ın           palto-ları tamlayan eki               iyelik eki Tamlayan                    Tamlanan A. Belirtili İsim Tamlaması Belirtili isim tamlamasında tamlayan da tamlanan da ek alır. Bu tür tamlamada tamlayan -ın/in, tamlanan 3. kişi iyelik ekini (-ı,-i,-sı,-si) alır. Ayşe’nin elbisesi, çocuğun gömleği, kapının kolu, okulun bahçesi vb.Tamlayanın, tamlayan ekini, tamlananın da tamlanan ekini aldığı isim tamlamasıdır. “Kamyonun kasasında iri iri karpuzlar vardı.” cümlesindeki altı çizili tamlama belirtili isim tamlamasıdır.  tamlayan                  tamlanan Kamyon-un                kasa-sı tamlayan eki           tamlanan eki   “Kitabın arasından bir mektup çıkmış.” “Çocuğun gözleri ışıl ışıldı.” “Irmağın suyu buz gibiydi.” “Bilgisayarın monitörünü yenilemeliyiz.” B. Belirtisiz İsim Tamlaması Bu tamlamada yalnız tamlanan ek alır, tamlayan ek almaz. çam ağacı, tarla kuşu, utanma duygusu, Türk bayrağı, okul çantası, yemek masası vb.  “Çocukken tren yolculuğunu çok severdim.” cümlesinde “tren yolculuğu” tamlaması belirtisiz isim tamlamasıdır. tamlayan      tamlanan    okul            çanta  - s  -  ı                            tamlanan eki    “Öğleyin buğday tarlasına gittik.” “Çocuk ayakkabıları daha pahalı oluyor.” C. Takısız İsim Tamlaması Bu tamlamada tamlayan ve tamlanan ek almaz. Bu tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın ya neye benzediğini ya da neden yapıldığını anlatır. taş duvar, cam boru, tahta köprü, çelik masa, demir kapı, yün çorap vb. Takısız tamlamada tamlayan tamlananın neden yapılığını gösterir; tahta köprüde köprünün tahtadan; “demir kapı”da, kapının demirden yapıldığı anlatılmaktadır. Yufka yürek, kiraz dudak, elma yanak, taş yürek, sırma saç tamlamalarında tamlayan, tamlanan varlığın neye benzediğini mecazlı olarak ifade etmektedir.  “Yün çorap” tamlamasında tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını; “aslan asker” tamamlamasında ise tamlayan, tamlananın neye benzediğini bildirmektedir.