Cümle üzerine

Cümle üzerine

Cümle bir yargı birimidir. Sözcük de bir kavram birimidir. Paragraf ise düşünce ya da duygu birimidir. Genel olarak cümle sözcükten büyük, paragraftan küçük dil birliğidir. Dilimize Arapçadan giren bu sözcüğe Türkçe karşılık olarak bulunan sözcük de tümcedir.

Cümle; ses, yapı ve anlam bakımından bir bütünlük gösteren sözcükler dizisi olarak da tanımlanabilir. 

Sözcükler dizisinin cümle özelliği kazanabilmesi iki durumun gerçekleşmesine bağlıdır: 

• Biri sözcüklerin birbirleriyle ilişkilendirilmesi, 
• diğeri ise çekimli bir eylemin ya da bir ada ek-eylem ekinin getirilmesiyle elde edilen yüklemin kullanılmasıdır.

Cümle sözcüğü en yaygın olarak dil biliminde bir terim olarak kullanılır. Sözcüğün terim dışında da kullanımları vardır: 

• Sistem, dizge, küme anlamlarıyla ad; 
• bütün, hep anlamlarıyla belgisiz sıfat, 
• herkes yerine kullanıldığında da belgisiz zamir olur. 
• Ayrıca "cümleten" söyleşi de dilimizde zarf (belirteç ) olarak kullanılagelmiştir: Cümleten hoşça kalın!

"Cümle dilde söylenen ol söz durur

Cümle gözlerden gören ol göz durur" dizelerinde Aşık Paşa, cümleyi "bütün, hep" yerine belgisiz sıfat olarak kullanmıştır. Muhibbi ise cümleyi belgisiz zamir olarak şöyle kullanır:

Cümlenin maksudu bir amma rivayet muhtelif.

Cümle sözcüğünün Arapçada çokluk biçimi "cümel"dir. Cümel ayrıca harflerin sayı değerine göre hesaplanması anlamına da gelir. Cümel-i sagir tamlaması da "Ebced Hesabı"demektir.

Sözlü ve yazılı anlatımda cümlenin bütün türleriyle kullanılması konuşmacının ve yazarın başarısının tanığıdır. Öyle ki bir ya da iki yalın cümleden sonra bir bileşik, bir bağlı, birsıralı cümle kullanılarak anlatım canlı hale gelebilir. Öte yandan hem ad, hem eylem cümlelerine yer vermek; bir cümlede çekimli eylemi yüklem yaparken bir başkasında ek-eylemle bir ad soylu sözcüğü ya da sözcük öbeğini yüklem yapmak anlatımı tekdüzelikten kurtarır. Yine işlenen konunun özelliğine göre sıklıkla kurallı cümleler kurmak yanında arada bir devrik ya da kesik cümle örneğine de yer vermek anlatımı çekici kılar.

Anlatımda en büyük coşkuyu ise anlamca birbirinden ayrı cümleler kurmak sağlar. Birkaç tane olumlu cümle yanında bir iki tane olumsuz cümleye yer vermek gibi. Anlatımın durumuna göre soru cümlelerine ya da sözde soru cümlelerine yer vermek gibi. Hatta biçimce olumlu, anlamca olumsuz; biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümlelere yer vermek gibi...

Bir dili iyi bilmenin, iyi kullanmanın göstergesi o dille doğru, açık ve duru cümleler kurmaya bağlıdır. Doğru, duru, açık cümleleri de çeşitlendirerek kurabilmek bir yetenek sorunudur. Bir de çok yoğun olmamakla birlikte söz sanatlarına yer vermek dili kullanmada yazarı doruğa çıkaracaktır. Her sözün söylendiği, her konunun işlendiği düşüncesiyle konuşmadan ve yazmadan asla vazgeçmeyelim. 

Unutmayalım dil işlendikçe gelişir ve güzelleşir. Dilimizi işlemek, geliştirmek, güzelleştirmek aydın olmanın bir gereğidir.

 Dr. Hüseyin Yeniçeri / 2015-04-07 

 http://m.ortadogugazetesi.net/makale.php?id=18965

*

Ek Okuma

DİLBİLGİSİ ve EDEBİYAT ÖĞRETİMİ için YENİ BİR HEDEF:

CÜMLE GRAMERİ - METİN GRAMERİ - SÖYLEM GRAMERİ

Prof. Dr. Rıza FİLİZOK

     

    Son yirmi otuz yıl içinde Fransa’da dil öğretiminde ilk öğretimden üniversiteye kadar bütün okul düzeylerinde etkileri görülen yeni bir gramer anlayışın geliştirildiğini ve uygulamaya konulduğunu görüyoruz. 

    Gramer anlayışındaki bu değişim, XX. yüzyılda gelişen dilbilim, anlambilim, göstergebilim, pragmatik ve anlatı biliminde ulaşılan geçerli sonuçların eğitime aktarılmasından ibarettir.  

   Dilbilimin ve göstergebilimin gelişmesi sonucunda klasik cümle analizinin yetersiz olduğu anlaşılmış ve cümle bilgisinin yanında metin ve söylem şartlarının bilinmesinin en az cümle bilgisi kadar gerekli olduğu anlaşılmıştır.[1] 

     Günümüzde gramer, cümle analizinden metin gramerine ve metnin doğuş şartları içinde kavranmasına doğru bir gelişme göstermiştir.[2] 

         Bunun sonucunda eğitimde gramer analizlerinden yola çıkılarak metin analizine ulaşmak aslî bir ilke olarak  kabul edilmiş bulunulmaktadır.  

     Yeni araştırmaların ortaya koyduğu yeni bilgiler, orta öğretimde somut bir düzlemde kavratılmakta, üniversite düzeyinde ise metin analizinin kuramsal yönü üzerinde durulmaktadır.

        Gramer öğretimindeki bu gelişmelerin ülkemizde de ilk öğretimden başlayarak yüksek öğretime kadar göz önünde bulundurulmasının zamanı gelmiştir, hatta geçmektedir. 

      Dil ve edebiyat öğretiminin temel amacı anlamak ve anlatmak yetilerini kazandırmaksa, bunun çağdaş araçlarından yararlanmak bir zorunluluktur. Dil eğitimindeki bu yeni yaklaşımlara yönelmemizi gerektiren diğer bir sebep, bu yeni anlayışın Türk-İslam medeniyeti çerçevesinde yüzlerce yıl uyguladığımız dil öğretimi ve belâgat geleneğiyle de bir çok ortak noktaya sahip olmasıdır. Tarihî yaklaşımımızla çağdaş yaklaşımın eğitimimizde buluşmasının dil ve edebiyat öğretimimiz için yararlı sonuçlar vereceğini düşünüyoruz. Ancak bu konularda başarılı olabilmek için öncelikle klasik, yetkin bir Türk Dilbilgisinin yazılması, sonra da tarihî mirasımızla Batı dünyasındaki çağdaş gelişmelerin bütün boyutlarıyla kültür hayatımıza kazandırılması zorunludur. 

Bilimsel gelişmelerin sonucu olarak, günümüzde Fransa’da, kolejlerde ve liselerde  öğrencilere gramer eğitimi,  üç farklı analiz düzleminde öğretilmektedir.  

Bu gramer düzlemleri şunlardır:

a)      Cümle grameri : Morfoloji, sentaks ve cümle grameri üzerinde durulur.

b)      Metin   grameri: Bir metnin cümlelerin arka arkaya sıralanmasıyla oluşmadığı, metnin de bir gramerinin olduğu açıklanır.

c)      Söylem (discours) grameri : Bir metnin anlamı, sadece ifade edildiği, söylendiği şartlar yani sözceleme hali biliniyorsa anlaşılabilir. Söylem grameri, sözün söylenme şartları içinde değerlendirilmesi anlamına gelmektedir.

Bu gramerlerin öğretilmesinde günümüzde henüz kuramsal tercihler ve pedagojik yöntemler üzerinde tam bir birlik sağlanamamasına rağmen bütün uygulamalar bu üç temel düzlemi eğitimin esası olarak kabul etmiştir. Gramerin bu üç farklı düzlemde alınmasın temel sebebi, öğrencilerin bir metni daha doğru kavramalarını sağlamak ve onları metin analizi yöntemlerine hazırlamaktır. Başka bir deyişle üçlü gramer öğretimi, metin analizi araştırmalarının ilk basamağı olarak tasarlanmıştır. Bu temel bilgileri kavrayan öğrenciler, akademik eğitimde kuramsal metin analizi yöntemlerini kavrayacak ve uygulayacak bir düzeye kolayca gelebilmektedir.

Yazılı yahut sözlü bütün metinler, bir söz yahut söylem (discours) eyleminin gerçekleşmesinden doğar. Söylem (discours), bir bildirişim aktı içinde dilin sözlü yahut yazılı olarak her türlü kullanımı demektir. Söylem, cümlelerden oluşur. Bunun için eğitimde cümle,  biçimbilimsel ve sözdizimsel yönden incelenmekte,  cümlenin grameri üzerinde durulmaktadır. Ancak bir metin, cümlelerin art arda sıralanmasından farklı bir şeydir. Bundan dolayı metin gramerinin de bilinmesi gereği ortaya çıkmıştır. Ayrıca sözün  doğru  anlaşılabilmesi için onun hangi şartlar altında kullanıldığının bilinmesi, metnin sözceleme anına göre yorumlanması gerekir. Söylem grameri de bu ihtiyaçtan doğmuştur. Bu gramerler, birbirinin yerini alabilen ve birbiriyle çatışan  unsurlar olarak değil, birbirini tamamlayan ve açıklayan unsurlar olarak incelenir. Böylece metnin anlamı ve yapısı daha derinden kavranır.  

Gramer öğretiminin bu üç düzlemini şimdi ayrıntılı olarak gözden geçirelim [3]:   

1.     Cümle Grameri

Cümle grameri, genel olarak klasik gramerin bazı ilavelerle genişletilmesinden ibarettir. Ancak, eski gramer alışkanlıklarından farklı olarak cümle unsurları metin gramerinin ve söylem gramerinin ışığında açıklanmaktadır. Yani cümle grameri, metnin bütününe göre değerlendirilmekte, metinden cümleye gidilmektedir.

Cümle gramerinde şu konular yer almaktadır:

a) İsim ve fiil cümlelerinin biçimleri ve tipleri tanımlanır.

b) Basit ve bileşik cümleler, temel cümle, yan cümleler.

c) Noktalama işaretlerinin görevlerinin belirlenmesi.

d) Cümlenin öğelerinin belirlenmesi.

e) Çekim sisteminin saptanması.

f) Kelime bilgisi

g) Anlambilim ilişkileri (eş anlamlılar, zıt anlamlılar)

h) Etimoloji

i)Kelime alanları

j)Anlam alanları

          Öğrencinin bu unsurlar hakkında bilgi edinmesi, hem doğru cümle kurmasına hem karşılaştığı cümleleri doğru anlamasına katkı sağlamaktadır. Cümle grameri çalışmaları, anlam (semantik), yapı (sentaks) ve biçim (morfoloji) öğretimi üzerinde yoğunlaşmaktadır.

2.     Metin Grameri (grammaire de texte)

       Bir metin, sadece cümlelerin art arda gelmesinden oluşan bir küme değildir: 

       Bir metin (Cümle1 + cümle2+ cümle3….) tarzında bir birlik oluşturmaz. Böyle olsaydı gazeteden kesilmiş ve art arda sıralanmış cümlelerin bir metin oluşturması gerekirdi. Bir metnin metin olabilmesi için ayrıca cümleler arasında tutarlılık bulunması gerekir : (Cümle1 + T+ cümle2 + T+ cümle3…). 

        Yapılan araştırmalar, okuyucu yahut dinleyici tarafından bir metnin anlamlı ve tutarlı kabul edilebilmesi için dört kurala uygun olması gerektiğini ortaya koymuştur:

1)      Metinde sürekliliğin sağlanması için bir yahut birçok elementin metin boyunca tekrarlanması gerekir. Bundan dolayı bir metinde zorunlu olarak bazı bilgilerin, bazı temlerin tekrarlanması gerekir. Bu metnin “tekrar” prensibine dayandığını gösterir.

2)      Buna karşılık bildirişimde ilginin kopmaması için dinleyici yahut okuyucuya yeni bilgilerin, yeni haberlerin de verilmesi zorunludur. Yeni bilgiler verilmeyen bir sözü dinlemeyiz, yeni bilgiler verilmeyen bir yazıyı okumayız. Eğer bir metin aynı bilgiyi değişik biçimlerde durmadan tekrarlıyorsa okuyucunun ilgisi dağılır, iletişim kopar. Karşılıklı bir bilgi alışverişi esnasında bilgi akışının bulunması yani bilginin ilerlemesi gerekir. Bu bildirişimin ilerleme kuralıdır. Bir metinde hem tekrarlarla devamlılık sağlanır, hem yeni haberlerle bilgi ilerlemesi gerçekleştirilir.

3)      Bir metnin ayrıca tutarlı olması, verilen bilgilerin birbiriyle çelişmemesi zorunludur. Verilen bilgiler çelişiyorsa iletişim kopar, anlama ortadan kalkar. Metinde hem açıkça ifade edilmiş bilgilerin hem zımnî olarak, üstü kapalı olarak ifade edilmiş bilgilerin tutarlı ve çelişkisiz olması zorunludur.

4)      Metnin anlaşılabilmesi için metinde verilen bilgilerle okuyucunun dünya bilgisinin, önceden edinilmiş bilgilerinin uyuşması, birbiriyle çelişmemesi gerekir: Kuzey kutbundaki bir seyyahın sıcaktan bunaldığını söylüyorsak, bu okuyucuyu şaşırtır ve anlamasını imkansız kılar.

      Metnin grameri, tekrar ve ilerleme  prensiplerine  göre  metnin tutarlılığı sağlayan başlıca unsurları araştırır. 

      Tekrar (répétition), metnin tematik ilerlemesini gerçekleştirmek ve sürekliliğini sağlamak için bir terimin metin boyunca çeşitli görünüşler altında tekrarlanması olgusudur. Bir metinde tekrar, aynı kelimelerle sağlanabileceği gibi, aynı kelimenin yerini tutan diğer kelimelerle, zamir tekrarlarıyla vb. gerçekleştirilebilir. 

     Metinde ilerlemenin farklı biçimlerinin incelenmesi, tekrarların incelenmesinin aksine, metinde yeni haberlerin tespitidir. Konu (tem), cümlede sözü edilen, kendisinden bahsedilen ve hem söyleyenin hem dinleyenin bildiği şeydir, haber ise (rem),  cümlede sözü edilen konu hakkında verilen yeni bilgidir.

          Bir cümlede geçen bir fikri, kavramı daha sonraki cümlelerde tekrarlamanın üç yolu vardır: 

•         Ya kelime aynen tekrarlanır, ya kelimenin yerine onu ifade eden bir zamir kullanılır, ya da bir kelimenin yerine başka bir kelime konur ( ikame). Bir kelime yerine başka bir kelime koymanın yollarından birisi eşanlamlı kelimelerden yararlanmaktır. 
•       İkinci yol, peripraz yolu yani bir kelimeyi birkaç kelimeyle anlatma yoludur (ör.: kedi için süt düşmanı). 
•       Üçüncü yol istiare ve mürsel mecaz yoludur.

         Metnin tutarlılığı (cohérance textuelle) araştırılırken metin üniteleri incelenir (paragraf), metnin yapılanması, bölümlenmeler ( tahkiye, tasvir, açıklama, ispatlama…), tekrarlanan temlerin biçimlerinin incelenmesi (çizgisel ilerleme, sabit tem ilerlemesi, türemiş tem ilerlemesi), zaman, mekan ve mantık belirleyicilerinin (connecteur: önce, sonra, nihayet, fakat, diğer yönden) incelenmesi, isim ve zamirlerin tekrarının incelenmesi yapılır.

 Metin grameri öğretiminde genel olarak şu konular ele alınmaktadır:

a)      Metin tutarlılığı

b)      Metnin bağlamlılığı

c)      Alıntı sözler

d)     Konu (Tem) ve haber (rem) ilerlemesi

e)      Bağlaçlar: Zaman ve mekan belirten bağlaçlar, mantık bağlaçları

f)       Fiil sistemi: Metnin tutarlılığını sağlayan unsurların başında fiil sistemi gelir. Klasik dilbilgisindeki zaman uyumu, cümle ile sınırlıdır. Bir metnin içinde de zamanların tutarlı ve uygun bir biçimde kullanılması söz konusudur.

g)      Zamir sistemi

h)      Diyalogların incelenmesi

3.     Söylem Grameri (grammaire de discours)

       Her söz, belli bir konuşanın belli bir dinleyene belli bir zaman ve mekan içinde seslenmesidir. Sözün doğuş şartları içinde incelenmesinden bir söylem grameri doğmuştur. 

     Söylem analizi temel olarak şu sorulara cevap arar: 

•        Metin kim tarafından, kime karşı, ne zaman ve nerede üretilmiştir? 
•        Metnin söyleme şartlarına bağlı anlamı nedir? 
•        Konuşanın amacı nedir? 
•        Konuşmacı hangi metin tipini ve türünü seçmiştir?

Söylem grameri öğretiminde genel olarak şu konular ele alınmaktadır:

a)      Bildirişim Şeması, bildirişimin temel elementleri, söz aktı

b)      Bildirişim haline bağlı ifadeler

c)      Sözce, sözceleme, indisler, bağlı sözceler, kopmuş sözceler

d)     Sözce ve sözceleme hali

e)      Dil düzeyleri

f)       Metnin, tipi, türü, tonu

g)      Söylem ve anlatı

h)      Söylemin görevleri: Hikâye etme, tasvir etme, açıklama, ispatlama

i)        Söylemin etkileri: ikna etmek, ispatlamak…

j)        Aktarılan Söylem

k)      Bakış açısı ve kiplendiriciler (modalisation): Konuşanın düşünce ve duyguları konuşmasına yahut yazdığı yazıya yansır. Anlatıcının bakış açısını dile getirmesine imkan veren dil formları vardır. Bunlara modalizatörler yani kiplendiriciler denir. Konuşan bir kişi, duygu ifaden yahut tarafsız olan kelimeler kullanabilir (yavrucuk yahut çocuk). Bazı zarflar (şüphesiz, belki), bazı fiil zamanları, bazı cümle yapıları, tipleri, bazı deyimler konuşanın bakış açısını yahut duygularını yansıtırlar.

l)        Anlatıcı tipleri

m)    İletişimde iç atıflar (reprise de l’information)

n)      Tahkiye şeması

o)      Kronolojik düzen

p)      Metin zamanlarının metindeki değeri

q)      Açıkça anlatım ve zımnî anlatım

r)       Her türlü yapısal metin analizi yöntemleri

         Cümle, metin ve söylem gramerlerini acaba hangi sırayla ele almak uygundur?

        Gramer analizinde cümle gramerinden yola çıkarak metin ve söylem gramerlerine doğru ilerlemek uygun bir sıra gibi görünse de uygulamalar, doğru yolun bütünden yola çıkarak, söylem ve metin gramerinden  cümle gramerine doğru yürümenin daha yararlı olduğunu göstermiştir. Bununla birlikte bir metin analizinde bütünden cümleye, cümleden bütüne durmadan, bıkıp usanmadan gidip gelmeler araştırmaların kaçınılmaz bir kontrol yöntemidir. Böylece, bütün ile parça arasındaki ilişki daha açık ve doğru bir biçimde görülebilmekte, cümledeki çok anlamlı unsurların metindeki geçerli anlamları daha doğru kavranabilmektedir.

      

     

---

[1] http://www.education.gouv.fr/cid53318/mene1019760a.html.

[2] http://www.ac-nancy-metz.fr/enseign/lettres/Inspection/FrTroisieme/acc_prg3_francais.pdf.

[3] Metin grameri ve söylem gramerinin içerdiği açıklanırken bazı yeni kavramlar kullanılmıştır, bunların ne anlama geldiğini anlamak için sitedeki diğer yazılardan yararlanılabilir.