Öğelerinin Dizilişine Göre Cümle Türleri

Öğelerinin Dizilişine Göre Cümle Türleri

1. Kurallı (Düz) Cümle
2. Devrik Cümle

• Eksiltili Cümle

Türkçe cümle yapısında öğe dizilişi şöyledir: Özne + tümleçler + yüklem.

Yüklem sonda bulunur. Ama meselâ şiirde yüklem cümlenin herhangi bir yerinde olabilir.

Diğer öğelerin yeri önem sırasına göre değişebilir.

Yüklemin cümle sonunda olup olmamasına göre cümleler ikiye ayrılır:

1. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda bulunan cümledir. Dilimizin söz dizim özelliğine göre asıl öğe sonda, yardımcı öğeler de başta bulunur.

Kapalıçarşı'da birkaç istikametten düdük sesleri gelmeye başladı. Bu, her akşam üzeri çarşı bekçilerinin verdiği bir işarettir ki, kapanma saatinin geldiğini ve dükkanını kapamaya geç kalanların acele etmesiniilân eder. O saatte Sahaflar Çarşısı tarafındaki büyük kapıdan içeri bir göz atmak korkunçtur. Çarşı, kimi kapanmış, kimi kapatılmaya uğraşılan iki sıra dükkanın çizdiği, karanlık ve nerede bittiği belirsiz bir dehliz halinde uzar. Ayrıca kepengi olmayan bazı vitrinli mağazaların camekânlarındaki eşya, bütün gün üzerine serpilen elektrik ziyasından ayrı düşünce, korkularından büzülürler ve camdan, çarşının tenhalaşmış yolunu görmemek için gözlerini yumarlar.

2. Devrik Cümle

Yüklemi sonda değil, herhangi bir yerinde bulunan cümlelerdir.

Görmüyor musun sana doğru geldiğini?

Bendim dün gece evinizin önünden geçen.

*Şiirde ve günlük konuşmalarda çok kullanılır.

Çok insan anlayamaz eski musikimizden

Ve ondan anlamayan bir şey anlamaz bizden.

Ağır, ağır çıkacaksın bu merdivenlerden,

Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak,
Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak...

Sular sarardı... Yüzün perde perde solmakta,
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta...

Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller;
Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller,

Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?

Bu bir lisan-ı hafidir ki ruha dolmakta,
Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta...

]Atasözleri de kafiye amaçlı devrik yapılabilir:

Gülme komşuna, gelir başına.
Sakla samanı, gelir zamanı.
Besle kargayı, oysun gözünü.

]Ünlem cümleleri de devrik olabilir.
Gel buraya!
Git başımdan!

Eksiltili Cümle

Yüklemi bulunmayan cümlelerdir. Yargının ne olduğu okuyucunun yorumuna bırakılan cümlelerdir.

Örnek: "Karşımızda geniş ve yemyeşil bir ova... Onun tam ortasında küçük ama çok güzel bir göl..."

cümlelerinde yüklem yoktur. Üç noktalar yüklemin eksik olduğunu gösterir. Ancak biz cümlede "vardı, görünüyordu, bulunuyordu" gibi bir yargının verilmek istendiğini anlıyoruz. Öyleyse bu cümleler eksiltili cümlelerdir.

* İsim cümlelerinde yüklemi oluşturan ekfiilin bulanmaması da cümleyi eksiltili hale getirir.

Örnek:
"O bana senden daha yakın."

cümlesinde yüklem olarak düşünülen "yakın" sözü "-dır" ekfiilini açık olarak almadığı için cümle eksiltili sayılır. Çünkü biz, "-dır" ekfiili bulunmadığı için cümleye ayrı bir yüklem verebiliriz. Yukarıdaki örneğin sonunda "... yakın olmalı, yakın duruyor" gibi değişik yüklemler düşünebiliriz.

* Kimi sıralı cümlelerde birinci cümlenin yüklemi söylenmezse cümle yine eksiltili olur.

Örnek:
"Önce biraz ders, ardından top oynamaya gidildi."

cümlesinde "ders" sözü yargıya bağlanmamıştır. Ancak biz cümleye virgülden önce "yapıldı, çalışıldı" gibi bir yüklem getirebiliriz. Öyleyse okuyucunun yorumuna bırakılan bu cümle de eksiltilidir.

* Konuşmalarda çoğu zaman eksiltili cümleler kullanılır.

- Beni kim aradı?
- Arkadaşın. (eksiltili cümle)
- Saat kaçta?
- İki buçukta.(eksiltili cümle)

http://www.turkedebiyati.org/Dersnotlari/ogelerine_gore_cumleler.html

*

Ara Sözlü Cümle : 

Bir cümlenin anlamına açıklık getirmek amacıyla, o cümlede açıklayıcı bir söz ya da bir cümle kullanılır. Bu açıklayıcı unsurlar söz biçimindeyse ara söz, cümle biçimindeyse ara cümle adını alır. Ara söz, yüklem dışında daima bir öğenin açıklayıcısı olarak kullanılırken o öğeyle aynı görevde bulunur. Örnek :

§ Sınıftaki birkaç kişi, tembel olanlar, bu duruma itiraz etti.

§ Bu işe Ayşe’yi – herkesin dedikodusunu yapan o kızı – karıştırmayın.

§ Sana, en yakın arkadaşıma, güvenmekle hata etmişim.

Ara cümle ise yalnızca cümlenin anlamına açıklık kazandırır. Cümlenin herhangi bir öğesi olamaz. Örnek : O zaman vecd ile bin secde eder – varsa – taşım.

Ülkemiz, üç yanı denizlerle çevrilidir, yavaş yavaş çöle dönüyor.

Bizim patron, yalnızca gördüğüne inanır, bu dedikoduya inanmayacaktır.

UYARI : Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda ya “, …,” ya da “- … –“ işaretleri kullanılır. Ara söz ve ara cümlelerin cümleden atılması cümleyi biçimsel yönden etkilemez, yalnızca anlamı etkiler.

http://www.edebiyatfakultesi.com/turkce_konu_anlatimi_a_6.htm
*


 
*****************************************************************************