ÜNLEMLER
Aniden ortay çıkan duyguların etkisiyle ağızdan bir çırpıda
çıkan, bu duyguları daha etkili anlatmaya yarayan kelimelerdir veya sözlerdir.
Bu kelimelerin yanında dilek, emir, tehdit gibi anlamlar
taşıyan kelimeler, cümleler ve yansımalar da ünlem değeri kazanabilir.
Bu bakımdan ünlemler ikiye ayrılabilir:
Asıl görevi ünlem olan kelimelerdir. Başka görevlerde
kullanılamazlar. Seslenme veya duygu anlatırlar.
Seslenme Ünlemleri
Ey Türk
Gençliği! Hey!
Biraz bakar mısın?
Bre melûn! Ne yaptın? Hişt! Buraya gel!
Şşt! Sus bakayım!
Bre melûn! Ne yaptın? Hişt! Buraya gel!
Şşt! Sus bakayım!
Bunların yanında adlar ve özel adlar da seslenme ünlemi
olarak kullanılabilir.
Anne! Hemşehrilerim! Tanrım! Mehmet!
Duygu Ünlemleri
Ee, yeter
artık! Aa!
Bu da
ne? Ah,
ne yaptım!
Eh! Fena değil. Ay, elim! itme ha!
Hah, şimdi oldu! Hay Allah! Vah zavallı!
Vay sersem! Aman dikkat! Eyvah! Geç kaldım!
İmdat! Boğuluyorum!
Eh! Fena değil. Ay, elim! itme ha!
Hah, şimdi oldu! Hay Allah! Vah zavallı!
Vay sersem! Aman dikkat! Eyvah! Geç kaldım!
İmdat! Boğuluyorum!
2. ÜNLEM DEĞERİ KAZANMIŞ KELİME
ve SÖZLER
Anlamlı kelimelerin bazılarına vurgu ve tonlama yoluyla
ünlem değeri kazandırılabilir. Bunlar da duygu ya da seslenme anlatır.
Komşular!
Babacığım!
Simitçi! Çok
ilginç!
Ne kadar güzel! Çabuk eve git! Ne olur yardım et! Çık dışarı!
Ne kadar güzel! Çabuk eve git! Ne olur yardım et! Çık dışarı!
Yansıma kelimelerin
hemen hemen tümü ünlem olarak kullanılabilir.
Şır! Çat!
Güm! Hav! Miyav! Tıs!
*
Seslenme Ünlemleri
Bir isim veya isim unsurunun önüne gelerek, bunların işaret ettiği şahıs, varlık veya
kavrama yönelik seslenmeyi kuvvetlendiren ünlemlerdir: ey, hey, yâ, yâhu, be, a, bre. Yazı
dilinde “ey” ve “hey” kullanılır: Ey Türk gençliği!, Hey arkadaş! Yâ Muhammed!… Türkçede
seslenme ifadesi için ve şart çekiminden sonra kullanılan -a /- e sesleri de hitap unsuru olarak
karşımıza çıkar: Baksana! Gelsene! Dursanıza! gibi.
kavrama yönelik seslenmeyi kuvvetlendiren ünlemlerdir: ey, hey, yâ, yâhu, be, a, bre. Yazı
dilinde “ey” ve “hey” kullanılır: Ey Türk gençliği!, Hey arkadaş! Yâ Muhammed!… Türkçede
seslenme ifadesi için ve şart çekiminden sonra kullanılan -a /- e sesleri de hitap unsuru olarak
karşımıza çıkar: Baksana! Gelsene! Dursanıza! gibi.
Sorma Ünlemleri
Soru ifadesiyle kullanılan ünlemlerdir: hani, acep, acaba, niçin. Hani gelecektin? Acaba ne
yapıyor? Niçin baktın? gibi. Soru eki de aslında bir soru edatı olan “mu” kelimesinin
ekleşmesiyle ortaya çıkmıştır.
Soru ifadesiyle kullanılan ünlemlerdir: hani, acep, acaba, niçin. Hani gelecektin? Acaba ne
yapıyor? Niçin baktın? gibi. Soru eki de aslında bir soru edatı olan “mu” kelimesinin
ekleşmesiyle ortaya çıkmıştır.
Gösterme Ünlemleri
Bir nesneyi göstermek üzere kullanılan ünlemdir: işte, aha, deha, te, tâ. Yazı dilinde “işte”
kullanılır. Diğerleri konuşma dilinde veya argoda kullanılır: İşte geldim. Okudum işte. Aha,
şurada. Tâ uzaklarda gibi.
Bir nesneyi göstermek üzere kullanılan ünlemdir: işte, aha, deha, te, tâ. Yazı dilinde “işte”
kullanılır. Diğerleri konuşma dilinde veya argoda kullanılır: İşte geldim. Okudum işte. Aha,
şurada. Tâ uzaklarda gibi.
Cevap Ünlemleri
Bir soruya onay, tasdik, kabul, ret, inkâr gibi bir ifadeyle verilen cevap sözleridir. Tek
başlarına eksiltili cümle şeklinde kullanılırlar: evet, peki, pekâlâ, ya ya, hay hay, tamam,
elbette, tabiî, olur; hayır, yok, değil, asla, hâşâ…:
— Yardım eder misiniz?
— Evet. / Tabiî. / Hay hay. / Peki. / Olur / Tamam. (Evet, yardım ederim.).
— Gelir misin?
— Hayır. / Asla. /Katiyen. / Yok. ( Hayır, gelmem.).
— Senin araban mı?
— Hayır. / Yok. /Değil gibi.
başlarına eksiltili cümle şeklinde kullanılırlar: evet, peki, pekâlâ, ya ya, hay hay, tamam,
elbette, tabiî, olur; hayır, yok, değil, asla, hâşâ…:
— Yardım eder misiniz?
— Evet. / Tabiî. / Hay hay. / Peki. / Olur / Tamam. (Evet, yardım ederim.).
— Gelir misin?
— Hayır. / Asla. /Katiyen. / Yok. ( Hayır, gelmem.).
— Senin araban mı?
— Hayır. / Yok. /Değil gibi.
https://turkcedersleriburda.wordpress.com/edat-baglac-unlem/
*
ÜNLEMLER
Ünlemler, herhangi bir durum ya da olay karşısında ansızın beliren coşkun duyguların etkisiyle ağızdan bir çırpıda çıkıveren, o anki duygulan daha etkili anlatmaya yarayan sözcüklerdir.
ÖRNEK:
- Ooooo!
- Vah vah!
- Eeee!
- Ooof of!
- Hadi oradan!
- Vay canına!
- Ne olacak şimdi!
- Vay sen ha! Aman ne güzel rastlantı!
- Hay gözü çıkmayasıca!
- Allah Allah!
ÜNLEMLERİN ÖZELLİKLERİ
1- Anlamsız sözcüklerdir; ancak kullanıldıkları yere ve duruma göre anlam kazanır.
ÖRNEK:
- Ah ah! Nerde o günler! ( Özlem )
- Vay be! ( Şaşkınlık )
- Oh be! ( Rahatlama, sevinç )
2- Cümlenin herhangi bir yerinde - başında, sonunda, ortasında - bulunabilir.
ÖRNEK:
- Vah vah yazık olmuş adamcağıza!
- Ah benim dertli başım!
- Dursana be!
- Bayılacağım şimdi ay!
- Adam, başlarım sana ha!
- Bunu bir daha yapmayın emi!
3- Ünlemler, adlar gibi ad durum ekleriyle çekimlenebilir. Bu durumda ünlem değil ad olurlar
ÖRNEK:
- Ahı gitmiş vahı kalmış.
- Ahlarla vahlarla geçip gitti ömrümüz.
- Annemin ahı tutmuş olmalı.
4- Ünlemler addan eylem yapım eki alarak eylem olabilir.
ÖRNEK:
- Olur olmaz şeylere oflayıp poflamayın,
- Ahlamakla vahlamakla zaman harcamayalım.
5- Ünlemler, ikileme biçiminde kullanılır.
ÖRNEK:
- Oh oh,
- Of pof,
- Öf pöf,
- Hay hay,
- Of of,
- Ah vah,
6- Ünleme anlam ve değer kazandıran söyleyiştir. Bir ünlem çoğu kez bir cümle yerini tutabilir, söyleyişe göre bir cümle ünlem değeri kazanabilir.
ÖRNEK:
- Bırak Allah'ını seversen!
- " Rezalet!" diye bağırdı bankadaki biri.
- Vur davulcu vur davulcu!
- Ünlemler ortaya çıkış ve kullanılış özellikleriyle üç öbekte toplanabilir:
1- Asıl ünlemler,
2- Ünlem görevli sözcükler,
3- Yansımalar.
2- Ünlem görevli sözcükler,
3- Yansımalar.
1- ASIL ÜNLEMLER:
a) Seslenme ünlemleri
ÖRNEK:
ÖRNEK:
- Hey!
- Ey!
- Bre!
- Behey!
Not: Anlamlı sözcükler de seslenme ünlemi olarak kullanılabilir.
ÖRNEK:
- Ahmet!
- Komşu!
- Yurttaşlarım!
b) Duygu ünlemleri:
Bu ünlemler içinde bulundukları cümlelere sevgi, şaşırma , korku , tiksinme , kuşku , üzüntü , özlem , bıkkınlık ,sitem , beğenme , acıma , dua , beddua,,, gibi anlamlar katabilir.
Bu ünlemler içinde bulundukları cümlelere sevgi, şaşırma , korku , tiksinme , kuşku , üzüntü , özlem , bıkkınlık ,sitem , beğenme , acıma , dua , beddua,,, gibi anlamlar katabilir.
ÖRNEK:
- Öf öf!
- Ayyy!
- Ay ne bu!
- Bravo sana! {Beğenme, alay, küçümseme)
- Ay ay ay! ( Şaşkınlık, sevinç)
- Aferin sana!
- Pist pist baksana!
- Off of!
- Eeee sonra! ( merak )
- Hadi be! (inanmama )
- Vay be!
- Aaa!
- Eh!
- Hay Allah! Hey gidi gençlik!
- Vay geri zekâlı!
- Aman!
- Eyvah!
- Hadi hadi!
2- ÜNLEM GÖREVLİ SÖZCÜKLER:
Tek başına anlamı olan sözcük ya da söz öbeklerinin cümlede bir duyguyu iletmek için kullanılmasıdır.
Tek başına anlamı olan sözcük ya da söz öbeklerinin cümlede bir duyguyu iletmek için kullanılmasıdır.
ÖRNEK:
- Uğurlar olsun!
- Anne, ben buradayım!
- Susun!
- Bıktım sizden!
- Allah Allah bu da nereden çıktı!
- Kesin şu konuşmayı artık!
- Defol! Dikkat! Yazıklar olsun!
3- YANSIMALAR:
ÖRNEK:
- Hoşt hoşt!
- Ooooşt köpek!
- Geh bili bili!
- Pisi pisi!
- Kuçu kuçu!
- "Tırk !" diye şişenin kapağını açtı.
*
Yapılarına Göre Ünlemler
Gerçek Ünlemler:
Doğrudan doğruya ünlem olarak kullanılan ünlemler:
A, e, ha,ah, hah, eh, ay, ey, ya, o, vah, oh, hey, vah, of, peh, tu, tuh, aman, eyvah, haydi, bravo, hişt,
yahu, hu, hay hay, be, sakın ,yaşa, bre, tee, deha, nah. Oo!
yahu, hu, hay hay, be, sakın ,yaşa, bre, tee, deha, nah. Oo!
Bugün çok farklısınız. Ha, şunu hileydiniz! Eh, bu da fena sayılmaz! gibi.
Ünlem Olarak Kullanılan Kelimeler:
Ünlem olmadıkları halde, söz diziminde ünlem fonksiyonunda kullanılan kelimelerdir.
Allah, Tanrım, Ya rabbî, yoo, hop, hoppala, ayol, ulan, yuh, yuha.
Allah’ım, bu ne gürültü! Hoppala, nereden çıktınız! gibi.
https://turkcedersleriburda.wordpress.com/edat-baglac-unlem/
*
Ek Okuma
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE ÜNLEM
(Terim ve Tanım, Tasnif, Ünlem Olan Kelimeler, Söz Dizimi ile ilgili sorunlar)
Prof.Dr. Şükrü Halûk Akalın
0. GİRİŞYazılı ve sözlü anlatımda özel bir yeri ve işlevi olan ünlemler (ünlem edatları), dilimizdeki kelime türlerinden biridir. Ünlemlerin anlatımda özel bir yeri vardır, çünkü duyguları, heyecanları, sevinçleri en yalın ve en keskin bir biçimde aktarmağa yardımcı olurlar. Özel bir işlevi vardır, çünkü çoğu zaman birkaç cümle ile anlatılabilecek durumlar bir ünlem ile dile getirilebilir.Ünlemlerin bir başka özelliği dillerin doğuşu ile ilgili teorilere kaynaklık etmeleridir. Bilindiği gibi bazı bilginler dilin doğuşunu ünlemlere dayamış, insanların çeşitli olaylar karşısında ruh ve bedenle ilgili duygularının etkisiyle çıkardıkları ünlemlerin sonradan kelimelere dönüştüğünü, çeşitli kavramları karşıladığını ileri sürmüşlerdir[1].Dilimizde özel bir yeri ve işlevi olan, dillerin doğuşuna kaynaklık ettiği ileri sürülen ünlemler, ne yazık ki dil bilgimizin en az işlenmiş konularından biridir. Bildiğimiz kadarıyla ünlemler üzerine monografik bir çalışma yapılmamıştır. Metin üzerindeki dil bilgisi çalışmalarında ünlemler çoğu zaman ihmal edilmiş, bazen de birkaç cümle ile geçiştirilmiştir. Dil bilgisi kitaplarımızda ise, neredeyse en az yer ünlemlere ayrılmıştır.
Makalenin tamamını okumak için tıklayınız http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/4.php
*