Akis , Aks-i müfred

Edebî Sanatlar 

Lafızla (sözle) İlgili  Söz Sanatı

Akis (Yansıma)

Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatına akis veya aks denir.

Cümle ya da dizede bir sözcük diğerinin önüne ya da arkasına getirilerek cümle ya da dize tekrarlanır. Tard ü aks veya aks ü tebdil de denir.

Zihinde cinasla aynı tesiri yapan bu sanat, güzel düzenlendiği takdirde sözün anlamını kuvvetlendirir.

Bu sanatın  kelimelerin dizilişine göre Aks-i tam (tam akis) aks-i nakıs (eksik akis) olmak üzere iki türü vardır.

Aks-i tam, cümle ya da dizenin anlamlı iki parçası kalıp halinde yer değiştirir, ekleme ve çıkarma yapılmaz.

Örnek

Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de

Mâtem görünür şâdi şâdi görünür mâtem

Cennet gibidir rûyun / rûyun cennet gibidir
Âdem doymaz sana / sana doymaz Âdem

(Yedi beyitlik bir gazeldir ve tamamı böyledir.)

( Bu dizelerde görülüyor ki sözcüklerin bir kısmı tam tersi olarak yeniden yazılmıştır. Bu şekilde bir akis sanatı yapılmıştır. )

Aks-i nakıs, Cümle ya da dizelerde anlamlı sözcük topluluklarının yerlerinin bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak değiştirilmesi yöntemidir.

Örnek

Hayran oluyor kudretine, sun’una insan

Hayran oluyor kudretine, sun’una hayran

İsmail Safa

Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ

Kürema dergehine gelse görürler ikrâm

Ziya Paşa

Cihânda âdem olan bî-gam olmaz
      Anunçün bî-gam olan âdem olmaz

(Necâtî)

Eskiden vardım ben, şimdi hiçim ben
      Şimdi bir hiçim ben, eskiden vardım

(Lütfi Bey)

( Bu örneklerde de görülüyor ki sözcüklerin bir kısmında bazı sözcükler tam tersi olarak yeniden yazılmıştır. Bu şekilde noksan bir akis sanatı yapılmıştır. )

Akis kelimesinin sözcük anlamı geri dönme, yansımadır. Edebiyatta ise bir mısra içinde anlamlı bir ifadenin ters çevrilip, yine anlamlı bir ifadeye dönüştürülerek yerleştirilmesiyle yapılan sanattır.

Akis Sanatına diğer Örnekler:

Dîdem ruhunu gözler gözler ruhunu dîdem

Kıblem olalı kaşın kaşın olalı kıblem

Nazmî

Birinci mısraın “Didem ruhunu gözler” ifadesi ters çevrilerek, “gözler ruhunu dîdem” anlamlı ifadesine dönüştürülmüş ve aynı mısrada yerleştirilmiştir. İkinci mısra da aynıdır.

Mümkün değil Huda’yı bilmek de bilmemek de

Bilmek de bilmemek de mümkün değil Huda’yı

Bu beyitte, birinci dizedeki ifadeler ikinci dizede ters çevrilerek verilmiş ve akis sanatı yapılmıştır.

Her inişin bir yokuşu, her yokuşun bir inişi vardır.

(Atasözü)

Yemek için yaşamamalı, yaşamak için yemelidir.

(Moliere)

*

Akis (yansıtma) sanatı, reklam sloganlarında da sıkça kullanılmaktadır. Tersten okunduğunda da anlamlı olan cümlelerde akis bulunmaktadır.

*

Akis

Akis (/aks), bir mısra veya cümlenin yahut cümle içinde bir ibarenin sonunu başa, başını sona alarak yeni bir ibare ve tamlama meydana getirmektir: “Kelâmın kibarı kibarın kelâmıdır.”

Akis, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve i’âde birbirine yakın sanatlardır. Her birinde tekrarlanan kelimeler vardır. Aralarındaki fark şudur: Akiste tekrarlanan bir kelime değil bir ibare ya da kelime gurubudur. Ayrıca akiste tekrarlanan ibaredeki kelimeler aksine, ters yönde yer değiştirirler.

Reddü’l-acüz ale’s-sadr’da ise tekrarlanan ibare değil bir kelime veya birleşik kelimedir. Dolayısıyla kelimelerin kendi içinde tersine sıralanması, yer değiştirmesi söz konusu değildir.

İ’âdede ise beytin son kelimesi bir sonraki beytin ilk kelimesi olur.

http://www.acikogretimedebiyat.com/

*

Aks-i müfred

Aks-i müfred, bir sözcükteki harflerin sondan başa doğru alınması halinde yine anlamlı bir sözcüğün meydana gelmesini ifade eden edebiyat terimidir.

Aks-i müfred Sanatına Örnekler:

ayak-kaya

kayık–kıyak

tara-arat

raf- far

İkbâl kelimesi tersten okunduğunda la beka kelimesi okunur lâbeka ise ikbalin zıddı anlamında bir sözcüktür.

Öpüp de başına koyduğun tacın,

İster kalas çıksın istersen salak.

Doyumsuz saydığın kudret ilacın,

İster kalay çıksın istersen yalak.

*
AKS, AKİS 

Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatı. Cümle ya da dizede bir sözcük diğerinin önüne ya da arkasına getirilerek cümle ya da dize tekrarlanır. Tard ü aks veya aks ü tebdil de denir. Aks-i tam (tam akis) aks-i nakıs (eksik akis) olmak üzere iki türü var.
Aks-i tam, cümle ya da dizenin anlamlı iki parçası kalıp halinde yer değiştirir, ekleme ve çıkarma yapılmaz. Örneğin:

Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de
Mâtem görünür şâdi şâdi görünür mâtem

Aks-i nakıs, Cümle ya da dizelerde anlamlı sözcük topluluklarının yerlerinin bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak değiştirilmesi yöntemidir. Örneğin:

Hayran oluyor kudretine, sun’una insan
Hayran oluyor kudretine, sun’una hayran
İsmail Safa

Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ
Kürema dergehine gelse görürler ikrâm
Ziya Paşa 
http://www.milliyet.com.tr/ozel/edebiyat/sozluk/index.html

Test

1.Cennet gibidir rûyin / rûyin cennet gibidir

Âdem doymaz sana / sana doymaz âdem

Yukarıdaki dizelerde görülen söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Teşhis        

B) Teşbih        

C) Kinaye

D) Akis             

E) İstiare

*
2.Sende nazarı daim, daim nazarı sende

Âlem yüzüne meftun, meftun yüzüne âlem

Yukarıdaki dizelerde görülen söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Teşhis        

B) Teşbih        

C) Kinaye

D) Akis             

E) İstiare

*

3.     Gamzen ciğerim deldi, ciğerim deldi gamzen

Bilmem nic' olur halim, halim nic'olur bilmem

Yukarıdaki beyitte sözcüklerin yerleri değiştirilerek sözcükler tekrar okunmuştur.

Bu şekilde oluşan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tekrir                       

B) Aliterasyon       

C) Akis

D) İstifham                   

E) Asonans
*

4.    I. Sen kim gelesin mecliste yer bulunmaz

Baş üzre yerin var (kinaye)

II. Bursa'da eski bir cami avlusu (aliterasyon)

III.   Kuytu ormanları, tenha bağları

Geziyor mevsimin yorgun rüzgarı (tenasüp)

IV.Yine mektup aldım gül yüzlü yardan (akis)

V. Yeni bir ülkede yem vermek için atlarına

Kapılmıştı binlerce akıncı fetih rüzgarına (Hüsnü Talil)

Yukarıdaki dizelerin hangisinde birlikte verilen söz sanatı yanlış gösterilmiştir?

A) l       

B) II      

C) 111     

D) IV     

E)V

*

Cevap anahtarı: 1.D, 2.D, 3.C, 4.D,

===============

Kaynaklar:

http://www.acikogretimedebiyat.com/

http://www.edebiyatname.com/index.php/edebi-sanatlar/128-akis-sanati/122-akis-sanati

http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuranda-edebi-sanatlar

http://www.cokbilgi.com/yazi/akis-yansitma-caprazlama-sanati/

https://tr.wikipedia.org/wiki/Akis_(edebiyat)

http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/akis-yansima-sanati

http://www.antoloji.com/t2-yikilsin-sarayin-yikilsin-dami-aks-i-mufred-li-siiri/

http://www.edebiyadvesanatakademisi.com/

https://tr.wikipedia.org/wiki/Aks-i_m%C3%BCfred

Ek okuma

AKİS

Akis, cümlenin bir kısmının takdim, diğer kısmının tehir edilmesi, sonra da tehir edilen cümlenin takdim, takdim edilen cümlenin tehir edilmesine denir.

Akis sanatı yapılacak kelimelerin aralarında bir mânâ münâsebetinin bulunması gerekir. Böylece, onların meydana getirdiği cümleler arasında bir mânâ bağı olacak ve istenen mesaj farklı şekillerde söylenerek daha tesirli verilecektir.

Kur'ân'dan misale gelince; "Onlar sizin elbiseniz, siz de onların elbisesisiniz." (Bakara, 2/187)

Yusuf BAYRAM – Sabri ÇAP

http://www.yeniumit.com.tr/konular/detay/kuranda-edebi-sanatlar