Edebî Sanatlar
Lebdeğmez (Dudak değmez)
Harf
ve Yazıya Bağlı Hünerler
Lebdeğmez veya dudak değmez, Halk edebiyatında, atışmada
icra edilen bir söz sanatıdır.
Halk edebiyatımızda saz şairleri arasındaki atışmalar,
taşlamalar gibi karşılaşmalarda âşıklar söyleyecekleri dörtlüklerde dudak
seslerinden (b, f, m, p, v) harflerini kullanmazlar.
Dudak-değmez saz şairleri arasında karşılaşmalı yapıldığı
gibi verilecek bir ayağa göre tek bir saz şairi de kendi başına “Dudak-değmez
dalında hünerini gösterebilir. Bunun için de iki dudak arasına bir iğne konur.
Yanılma hâlinde iğne dudağa batarak kan çıkmasına yol açacağından, hakemlik
yapanlara karşı bir itiraz söz konusu olmaz.
Lebdeğmez Sanatına Örnekler:
Nice yıldır dil gireli zarına
canan senin
Cana tek can asılıdır darına
canan senin
Âşıkın daldan atarak yardaki
aşnasın sen
Hayalet nice dayanak narına
canan senin
"Çekil izzetle, uzlet
kûşesinde
Aziz ol, derd-i şöhretden cüdâ
ol"
Âşıklar söylenen sözden alırsa
İnsanlar içinde hastan sayılır
Hakikat dersini özden alırsa Yaratan Tanrı’ya dosttan sayılır
(Selmani)
Beyitlerde /
dörtlüklerde sesli harflerden sonra dudakların birbirine değmesiyle çıkabilecek
olan b, f, p, m, v harfleri kullanılmayarak lebdeğmez sanatı yapılmıştır.
*
Atışma (edebiyat)
Halk edebiyatında âşıkların karşılıklı şiir söylemesidir.
Deyişme de denir. En az iki âşık kendi kendilerine ya da bilirkişiler ve
dinleyiciler karşısında belli kurallar çerçevesinde şiir yarışı yaparlar.
Birbirlerini denerler, ustalıklarıyla öne çıkmaya çalışırlar. Deyişme şu
sırayla yapılır: Merhabalaşma, giriş bölümüdür. Âşıklar, birbirlerini ve
dinleyicileri “Hoşgeldiniz”, “Sefa geldiniz”, “Merhaba” gibi sözcüklerle
rediflerine bağlanan kafiyelerle dörtlükler kurarak selamlar. İkinci bölümde
âşıklar kendi ustalarının şiirlerinden örnekler söyler.
Tekerleme bölümü denilen üçüncü bölüm asıl deyişme
bölümüdür. Ev sahibi ya da yaşlı bir kişi düz ya da geniş ayakla deyişmeyi
açar. Âşıklar konu ve bend sınırlaması olmaksızın verilen oyun üzerinden
deyişmeye başlar. Âşıklar asıl ustalıklarını ve sanatçılıklarını burada
göstermeye çalışır. İlk ayak bitince diğer âşık yeni bir ayak açar. Deyişme
sürdükçe ayaklar darayak halini alır. Deyişme karşılıklı soru-yanıt şekline
döner. Âşıklar böylece birbirlerinin bilgi ve sanatlarını ölçer. Bir şekilde
karşısındakini söz söylemez haline getiren âşık deyişmeyi kazanır.
Dudakların birbirine değmesiyle çıkan harfleri
kullanmadan yapılan atışmaya “lebdeğmez” veya “dudak değmez” denir. Aşıklar dudaklarının arasına, dik pozisyonda bir
iğne yerleştirip “doğaçlama” olarak, içinde b, f, p, m, v harfleri bulunmayan
sözcükler kullanarak hem çalarlar hem de atışırlar. Örneğin;
“Çekil izzetle, uzlet kûşesinde
Aziz ol, derd-i şöhretden cüdâ
ol”(Ahmed Remzi Akyürek)
beytinde, sesli harflerden sonra dudakların birbirine
dağmesiyle çıkabilecek olan b, f, p, m, v harleri kullanılmayarak lebdeğmez
sanatı yapılmıştır.
Şenlik:
Şöhretin vezir payında
Rütbesiyle şana layık
Oturuşun o duruşun
Hem sultana hana layık
Feryadî:
Sefa geldin gözüm üzre
Olsam mihmana layık
Şeyhülislam, sadrazam
Doğru Al’Osman’a layık
Şenlik:
Seninle oldum taaşşuk
Gözlerime geldi ışık
Duymadım sen kime aşık
Dillerin Kur’an’a layık
Feryadî:
Bu düşkün gönlüm açarsın
Selim Sırat’ı geçersin
Kevser ırmaktan içersin
Olasan cihana layık
Şenlik:
Kul şenliği eder hürmet
Rikabın kıldım ziyaret
Sana nasip olsun cennet
Huriye gılmana layık
Feryadî:
Sefil Feryadî göresen
Meram maksûda eresen
Sancak altında durusan
Habîb-i Rahman’a layık
Atışma (edebiyat)
Nazmiye YAZICI
http://www.zeleka.com/include.php?path=forum/showthread.php&threadid=9815&passprote=&nid=84
==========
Kaynaklar:
http://www.zeleka.com/include.php?path=forum/
http://www.edebiyatogretmeni.org/leb-degmez-dudak-degmez/
https://tr.wikipedia.org/wiki/Lebde%C4%9Fmez