İştikak

Edebî Sanatlar 

Lafızla (sözle) İlgili  Söz Sanatı

İştikak (Türetme)

Aynı kelime köklerinden türeyen sözcükleri aynı beyitte kullanma sanatına iştikak diğer bir adıyla türetme denir.

İştikak sanatı Arapça sözcüklerle yapılır.

İştikak Sanatına Örnekler:

Ey beni lutfuyla yoktan var eden Rabb-i gafûr

Mağfiret kıl eyledikte azm-i iklîm-i bekâ

Enderunlu Vâsıf

(Ey beni iyiliğiyle, rahmetiyle yoktan var eden, bağışlayıcı merhametli Allah, sonsuzluk dünyasına, ahirete gittiğimizde bizi bağışla, bize merhamet et)

Burada “gafûr” ve “mağfiret”, Arapça dilbilgisi kurallarına göre aynı kökten türemiş iki sözcüktür.

Karşısında nice erbâb-ı denaât titrer

Hâkim-i mahkeme-i hükm-i cezâdır kalemim.

Yukarıdaki beyitte “hakim”, “mahkeme” ve “hüküm” sözcükleri aynı kökten türediğinden iştikak sanatı vardır.

Ey beni lutfuyla yoktan var eden Rabb-i gafûr,

Mağfiret kıl eyledikte azm-i iklîm-i bekâ.

Enderunlu Vâsıf

(Ey beni iyiliğiyle, rahmetiyle yoktan var eden, bağışlayıcı merhametli Allah, sonsuzluk dünyasına, ahirete gittiğimizde bizi bağışla, bize merhamet et.)

Burada “gafûr” ve “mağfiret“, Arapça dil bilgisi  kurallarına göre aynı kökten türemiş iki sözcüktür.

Gözlerim gözler iken oldu gözün gözüme dûş

Göz ucile gözedirken göze göz oldu fiten   

(Aydınlı Visâlî)

                                                                                                                                                                                                                                                     beytinde, “göz” kökünden türetilen “göze”, “gözün”, “gözler”, “gözlerim”, “gözüme”, “göz ucu” ve “gözedirken” kelimeleri bir arada kullanılarak iştikak sanatı yapılmıştır.

Dünyada sevilmiş ve seven nafile bekler

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler

(Yahya Kemal Beyatlı)

Beytinde “sev” kökünden türetilen sevilmiş, seven, sevgililer kelimeleri bir arada kullanılarak iştikak yapılmıştır.

Not:

İştikâk, aynı kökten türemiş iki veya daha fazla sözcüğün aynı ibare içinde bulunmasına denir. Bir metinde “ilm” kökünden türemiş “âlim”, “ma’lûm”, “ta’lîm” gibi aynı kökün türevleri olan sözcüklerin kullanılmış olması bu sanatı meydana getirir.

Muallim Nacî yazılış ve söyleyişteki benzerlik nedeniyle aynı kökten türemiş sözcükler olmadıkları halde bu izlenimi veren sözcüklerin bir ibarede toplanmasına şibh-i iştikâk (iştikâk benzeri) adını vermiştir.

“…

Sevmedi, sevmemişti, sevmeyecek” gibi…

Şibh-i İştikâk : Bir kökten türemiş gibi görünen ama gerçekte öyle olmayan kelimelerin bir araya getirilmesi sanatıdır.

Hükümet hikmet ile müşterekdir

Vezîr olan hakîm olmak gerekdir  

(Keçeci-zâde Fuad Paşa)

                                                                                                                                                                beytinde kullanılan “hükümet” ve “hikmet” kelimeleri bir arada kullanılmasına rağmen aynı kökten türemiş kelimeler değillerdir.

=======

Kaynaklar:

http://brahms.emu.edu.tr/atlansoy/edebi2.htm

http://www.acikogretimedebiyat.com

http://www.cokbilgi.com/yazi/istikak-turetme-sanati-edebi-sanatlar/

http://www.edebiyatfakultesi.com/edebi-sanatlar/istikak-turetme-sanati

http://www.edebiyatogretmeni.org/istikak-turetme/